سفر به سوی معنا: تاملی در کتاب «انسان در جستجوی معنا» اثر ویکتور فرانکل

در دنیای وسیع و نامتناهی کتاب‌ها و داستان‌ها، کتاب‌های کمی وجود دارد که توانسته باشند عمق تجربه زیسته و روایت فردی از یک فاجعه را به‌صورت تأثیرگذار که با احساسات مخاطب درگیر شود به نمایش بگذارد. کتاب انسان در جستجوی معنا اثر ویکتور فرانکل یکی از این آثار عمیق است، کاوشی عمیق در مورد شرایط انسانی که پیوسته با ناامیدی و مرگ دست‌وپنجه نرم می‌کند و این انسانی که دائماً در لب تیغ مرگ قرار دارد را با پیامی از امید و اهمیت یافتن معنا در تاریک‌ترین زمان‌ها پیوند می‌دهد.

فرانکل، روانپزشک اتریشی و بازمانده هولوکاست، کتاب «انسان در جستجوی معنا» را هم به‌عنوان خاطرات و هم به‌عنوان رساله‌ای درباره نظریه روان‌شناختی خود به نام «لوگوتراپی» نوشت.
این کتاب به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش اول تجربیات دلخراش فرانکل در اردوگاه‌های کار اجباری نازی‌ها را بازگو می‌کند، درحالی‌که بخش دوم اصول لوگوتراپی را معرفی می‌کند و این شکلی از تحلیل وجودی است که بر اهمیت معنا در زندگی تأکید می‌کند.

خاطرات مرگ و بقا

نیمه اول کتاب انسان در جستجوی معنا روایتی دردناک از زندگی در اردوگاه‌های کار اجباری نازی‌ها است، جایی که ویکتور فرانکل به مدت سه سال در آن زندانی بود. او فقط جنایات نازی‌ها را بازگو نمی‌کند؛ بلکه به بررسی تأثیر روانی این تجربیات بر خود و سایر زندانیانش می‌پردازد. روایت فرانکل صرفاً در مورد رنج جسمی زندانیان، شکنجه و مرگ نیست، بلکه دردناک‌تر از آن درد و رنج روحی و روانی ناشی از فقدان هویت، عزت و اراده آزاد برای زندگی است.

فرانکل شرایط غیرانسانی اردوگاه‌ها را توصیف می‌کند: گرسنگی، کار اجباری، سرما، بیماری و حضور مداوم سایه مرگ بر سر زندانیان و در عین حال به نحوه واکنش‌های روانی به این هجمه‌های عظیم روحی و جسمی اشاره می‌کند و سؤال این است که در دنیایی که ظلم، ستم، بی‌عدالت و مرگ اتفاقی کاملاً عادی است و اخلاقیات و انسانیت وجود ندارد، چگونه می‌توان قدرت ادامه‌دادن را پیدا کرد؟ وقتی هر ذره از امید به طور سیستماتیک نابود می‌شود، چگونه می‌توان امید را حفظ کرد؟ 
فرانکل مشاهده کرد که آنهایی که زنده می‌مانند اغلب از نظر فیزیکی و جسمی قوی‌ترین افراد نبودند، بلکه کسانی بودند که هدف و دلیلی برای زندگی پیدا کردند. کسانی که از نظر روحی قوی بودند. این هدف و دلیل می‌تواند عشق به یکی از اعضای خانواده، تمایل به تکمیل یک کار ناتمام یا حتی امید به رسیدن روزی باشد که داستان خود را به دنیا بازگو کنند. کسانی توانستند دوام بیاورند که در سیاه‌ترین لحظات زندگی خود راهی برای تابش نور امید به زندگی پیدا می‌کردند. نوری که به آنها قدرت ادامه‌دادن هرچند به‌صورت کوتاه را داشته باشد. حتی اگر آن امید زمان‌دار باشد. 

جست‌وجوی معنا و کشف منطق درمانی آن

نیمه دوم کتاب انسان در جستجوی معنا خواننده را با منطق درمانی آشنا می‌کند که فرانکل هم در دوران حضورش در اردوگاه‌های کار اجباری و هم پس از آن، سعی در توسعه آن داشت. لوگوتراپی، از واژه یونانی "لوگوس" به معنای "معنا"، ایجاد شده است و شکلی از تحلیل وجودی است که بر نیاز انسان به معنا، به‌عنوان نیروی محرکه اصلی زندگی تمرکز دارد.

فرانکل معتقد است که حتی در پوچ‌ترین، دردناک‌ترین و غیرانسانی‌ترین شرایط، زندگی معنای بالقوه‌ای دارد و بنابراین، حتی رنج نیز می‌تواند معنادار باشد. او استدلال می‌کند که معنای زندگی برای هر فردی منحصربه‌فرد است و به‌جای تحمیل باید توسط خود او کشف شود. این در تضاد با روانکاوی فروید است که بر اصل لذت یا روان‌شناسی قدرت آدلر تمرکز دارد.
در لوگوتراپی، فرانکل سه‌راه اصلی را ترسیم می‌کند که از طریق آنها افراد می‌توانند معنای زندگی را بیابند: از طریق کار (با ایجاد چیزی یا انجام یک عمل)، از طریق عشق (در مورد کسی یا چیزی)، و از طریق رنج (با یافتن راهی برای کنارآمدن با آن یعنی همان رنج اجتناب‌ناپذیر).

نحوه نگرش ما به جهان، می‌تواند جهان ما را تغییر دهد

یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های جستجوی انسان برای معنا، اصرار فرانکل بر قدرت دیدگاه و نگرش است. فرانکل این موضوع را با مثال‌های متعددی از اردوگاه‌های کار اجباری نشان می‌دهد. او متوجه شد که زندانیانی که می‌توانستند احساس آزادی و کرامت درونی خود را حفظ کنند، حتی وقتی همه چیز از آنها گرفته شد، بهتر می‌توانستند زنده بمانند.
 فرانکل معتقد بود که درحالی‌که ما همیشه نمی‌توانیم شرایط خود را کنترل کنیم، می‌توانیم واکنش خود را به آنها کنترل کنیم. اینجاست که علت تأکید لوگوتراپی بر نگاه به آینده روشن می‌شود. فرانکل افراد را تشویق می‌کند تا روی کارهایی که هنوز باید انجام دهند، کارهایی که آرزوهایش را در سر می‌پرورانند، حتی در مواجهه با رنج، تمرکز کنند. این طرز فکر آینده‌نگر به افراد این امکان را می‌دهد که از درد کنونی خود فراتر رفته و معنای زندگی خود را بیابند.

معنای زندگی در رنج‌های اجتناب‌ناپذیر نهفته است

یکی از ماندگارترین پیام‌های انسان در جستجوی معنا این ایده است که رنج، در عین دردناک بودن، می‌تواند منبع معنا نیز باشد. فرانکل مراقب است که به‌هیچ‌عنوان رنج را ستایش نکند. در عوض، او پیشنهاد می‌کند که وقتی رنج، اجتناب‌ناپذیر است، می‌تواند فرصتی برای رشد شخصی باشد.
رنج یک تجربه جهانی و بشری است. بینش فرانکل چارچوبی برای درک چگونگی کنارآمدن با رنج فراهم می‌کند، خواه آن رنج ازدست‌دادن یک عزیز باشد یا درد یک رابطه از بین رفته و یا چالش‌هایی که زندگی، ما را با آن روبه‌رو می‌کند. با یافتن معنی در رنج، افراد می‌توانند درد خود را به منبع قدرت و انعطاف تبدیل کنند.

کتاب انسان در جست‌وجوی معنا از زمان انتشار، الهام‌بخش میلیون‌ها خواننده در سراسر جهان بوده است. پیام آن فراتر از مرزها است، زیرا از هسته و عمق تجربه‌ی زیسته انسانی سخن می‌گوید: یعنی جستجو و یافتن معنا و هدف در زندگی. در دنیایی که اغلب بی‌نظم و بی‌معنا به نظر می‌رسد، سخنان فرانکل چراغ امیدی است که به ما یادآوری می‌کند که حتی در سخت‌ترین شرایط، ما این قدرت را داریم که پاسخ خود را انتخاب کنیم و در زندگی‌مان به یافتن معنا و اهداف عمیقی بپردازیم.

کار فرانکل همچنین تأثیر عمیقی بر حوزه روان‌شناسی داشته است. منطق درمانی لوگوتراپی با شیوه‌های درمانی مختلف ادغام شده است و همچنان بر نحوه برخورد متخصصان سلامت روان با مسائل وجودی تأثیر می‌گذارد. این ایده که معنا برای بهزیستی انسان مهم است، به یک مفهوم اساسی در روان‌شناسی مثبت‌گرا و سایر چارچوب‌های روان‌شناختی مدرن تبدیل شده است.

نتیجه‌گیری

کتاب انسان در جست‌وجوی معنا راهنمای روح انسان است. این کتاب خوانندگان را به چالش می‌کشد تا با دشوارترین پرسش‌های هستی روبه‌رو شوند و حتی در مواجهه با رنجی غیرقابل‌تصور مثل سایه مرگ بالای سر خود و عزیزانمان راهی روبه‌جلو ارائه می‌دهد.
پیام فرانکل هم ساده و هم عمیق است: زندگی در هر شرایطی معنا دارد، و این وظیفه ماست که آن معنا را پیدا کنیم.
در دنیایی که اغلب بر موفقیت بیرونی و ثروت مادی تأکید دارد، کار فرانکل یادآور نیروی قدرتمندی است که از درون انسان می‌تابد. به دنبال آن نباشید که رنج‌های خود را نادیده بگیرید و یا هرطور شده از دست آن خلاصی یابید، بلکه به دنبال یافتن هدف و معنای زندگی خود باشید و در این لحظه است که می‌توانید با رنج‌ها نیز کنار بیایید. با پذیرش این ایده، همه ما می‌توانیم قدرت عبور از چالش‌های زندگی را پیدا کنیم و معنای عمیق و پایداری را که در درون همه ما نهفته است، کشف کنیم.

به قلم "مهدیه فرجی"