چند کتاب در زمینه مطالعات دین

مطالعات دین حوزه‌ای جذاب برای کسانی است که به درک ماهیت دین علاقه دارند و مایل هستند تا از زاویه‌ای جدید و بیرون از مرزهای باورهای خویش به دین نگاه کنند. مطالعات دین با نگاهی برون دینی در پی درک و توصیف ماهیت و منشا دین و نیز پیامدهای آن برای باورمندانش در زمینه‌های گوناگون است.
مطالعات دین می‌تواند نظرگاه‌های متفاوتی چون روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، فلسفه، علوم شناختی و ... داشته باشد.
در اینجا ما چند کتاب را که هر کدام از زاویه‌ای متفاوت دین را مورد مطالعه قرار می‌دهند آماده کرده‌ایم تا به علاقه‌مندان این حوزه، پیشنهاد دهیم.

1- عرفان و فلسفه از والتر ترنس استیس

یکی از کتابهایی که در زمینه مطالعات دین جالب توجه است، کتاب عرفان و فلسفه از والتر ترنس استیس است که بهاءالدین خرمشاهی آن را به فارسی ترجمه کرده است. والتر. ت. استیس نویسنده و فیلسوف طبیعت‌گرا و تجربه‌گرای انگلیسی است اما با این حال قائل نیست که همه تجربه‌ها، قابل تحویل به تجربه حسی است.

عرفان و تجربه‌های عرفانی برآمده از آن، از حوزه‌های مهم مطالعات دین است. استیس نیز در کتاب عرفان و فلسفه به تجربه عرفانی چشم دارد و بر آن است تا دریابد «آنچه حال یا تجربه عرفانی نامیده می‌شود چه رابطه‌ای با مسائل فلسفه دارد».
استیس در واکاوی تجربه‌های عرفانی به باورهای پیشینی و فهم عرفی از آن تکیه نمی‌کند و در گام نخست تلاش می‌کند تا روشن سازد که اساسا چه نوع تجربه‌ای عرفانی نامیده می‌شود و ویژگی‌های اصلی آن را تعیین و طبقه بندی کند؛ چرا که عرفان خود، واژه مبهمی است.

استیس در کتاب فلسفه و عرفان، پس از توصیف نقادانه این تجربه‌ها، به سراغ پرسش‌هایی از این دست میرود؛ «آیا در جهان حضوری روحانی و بزرگتر از بشر هست؟ و اگر هست چگونه با بشر و با جهان به طور کلی ربط دارد؟ آیا می‌توانیم در عرفان، توضیحی در باب ماهیت نفس، کارکرد زبان، تمنای جاودانگی و سرانجام درباره سرشت و سرچشمه‌های تکالیف اخلاقی و مسائل اخلاق به معنای اعم پیدا کنیم؟»
آیا اساسا تجربه عرفانی مانند تجربه حسی به واقعیتی عینی اشاره دارد، یا صرفا پدیده‌ای روانی و ذهنی است؛ به این معنا که عوالم و احوال عرفانی، آیا از وجود چیزی خارج از ذهن عارف حکایت می‌کند که مستقل از آگاهی او وجود دارد یا خیر؟ و اگر پاسخ آری باشد، نوع و نحوه وجود آن چیز چگونه است؟

البته استیس در پیشگفتار کتاب عرفان و فلسفه، این را یادآور می‌شود که در هیچ یک از زمینه‌های فرهنگی عرفان‌هایی که در کتاب طرح شده است، تبحر ندارد و کتاب را «در مقام فیلسوف می‌نویسد و نه عارف».
و همین امر است که این کتاب را به گزینه بسیار خوبی برای مطالعات دین تبدیل می‌کند. البته تجربه‌های عرفانی منحصر به دین‌داران نیست و در کنار عرفای موحد و یا وحدت وجودی، عرفای ملحد هم وجود دارند که استیس به سراغ آنها نیز می‌رود.

کتاب عرفان و فلسفه به گوشه و کنار جهان سرک می‌کشد و از هر اقلیم فرهنگی، نمونه‌های شاخص و سرآمد را برمی‌گزیند و به واکاوی آنها می‌پردازد. ویژگی‌های مهم هر تجربه را بیرون می‌کشد و در نهایت همه این تجربه‌ها را که در پهنه زمین گسترده شده است، با هم مقایسه می‌کند تا نقاط اشتراک و افتراق آنها را روشن سازد.
چراکه در صدد است در نهایت به سیستمی نظام‌مند برسد که قابل سنجش باشد.
البته که استیس راه پیچاپیچ و ناهمواری برای پیمودن در پیش دارد، اما نتیجه و پاسخ او هر چه که باشد مسیر رسیدن وی به پاسخ، ما را با مسائل جالبی در حوزه مطالعات دین رو به رو می‌کند.

2- تنوع تجربه دینی از ویلیام جیمز

از دیگر کتاب‌های سودمند در حوزه مطالعات دین، کتاب تنوع تجربه دینی از فیلسوف، روانشناس و پزشک برجسته آمریکایی، ویلیام جیمز است.
این کتابِ بسیار چالشی که از مجموعه درس‌گفتارهای ویلیام جیمز برای گیفورد بر آمده است، امروزه به اثری کلاسیک در دین‌پژوهی تبدیل شده است. گیفورد، مجموعه‌ای از سخنرانی‌های سالانه است که در سال 1887 با هدف ترویج الهیات طبیعی و شناخت خدا پایه‌گذاری شد و به یکی از معتبرترین افتخارات در مجامع دانشگاهی اسکاتلند تبدیل گردید.

ویلیام جیمز در کتاب تنوع تجربه دینی، با روشی تجربی به کنکاش در مواجهه انسان با امر قدسی و تجربه دینی می‌پردازد.
البته او نیز مانند والتر استیس به فهم عرفی از دین و تجربه دینی اکتفا نمی‌کند و تلاش می‌کند تعریفی روشن و مشخص از آنها ارائه دهد و معلوم نماید که از دین به چه معنا سخن می‌گوید.
او دین را به دو دسته نهادی و شخصی تقسیم می‌کند و دین شخصی را به دلیل اساسی‌تر و بنیادی‌تر بودن آن، برای پیش‌برد طرح خود برمی‌گزیند.

پس از آن دو رویکرد را نسبت به دین، در پیش می‌گیرد؛ دین سالم‌اندیشان و دین بیماراندیشان.
ویلیام جیمز از این جهت به اریک فروم در تقسیم‌بندی نوع دین‌داری نزدیک می‌شود.

اساسا جیمز در کتاب تنوع تجربه دینی، درصدد پاسخ به این سوال است که گرایش‌های دینی چیستند و اهمیت فلسفی آنها چیست. این، دو سوال متمایز است. اولی پرسشی وجودی است که در پی روشن کردن ماهیت گرایش دینی و چگونگی و منشا و پیشینه آن است و دومی پرسشی ارزشی است و قصد دارد که معنا و اهمیت آن را روشن و ارزش‌گذاری کند.
البته جیمز واقعیت‌های وجودی را به تنهایی برای تعیین ارزش، ناکافی می‌داند. از این رو وابستگی حالات روحانی و تجارب دینی را به فیزیولوژی، نورولوژی و استعدادهای مرضی بدن، دلیلی بر پست بودن دستاوردهایشان قرار نمی‌دهد و این مطلب را یادآوری می‌کند که هیچ حالت ذهنی‌ای وجود ندارد که تابع شرایط و فرآیندهای اندامی ما نباشد و از این زاویه نظریه‌های علمی همان قدر تابع شرایط اندامی هستند که هیجانات دینی.

این رهگذر ویلیام جیمز که برای مطالعات دین حائز اهمیت است، او را به این سمت سوق می‌دهد که از چگونگی برقراری ارتباط میان انسان و ماورای طبیعت پرسش کند و پای خویشتن نیمه هشیار را به عنوان واسطه میان طبیعت و منطقه متعال، به میان آورد. از ایمان‌آوری و دگرگونی شخصیت سخن بگوید و درنهایت برای داوری، روی به پایگاه اصلی خود یعنی فلسفه آورد.

کتاب تنوع تجربه دینی، چه موافق دستاورد نهایی آن باشید و چه نباشید، اثری سترگ در حوزه مطالعات دین است که شما را با انواع پرسش‌های جالب توجه و زاویه‌های دید جدید آشنا می‌کند. همچنین این کتاب یکی از اولین ها در حوزه مطالعه میان رشته‌ای علوم عصب ‌شناختی، روان‌شناختی و دین‌پژوهی است.

3- عقل و اعتقاد دینی از مایکل پترسون و دیگران

کتاب دیگری که در زمینه مطالعات دین پیشنهاد می‌شود، کتاب عقل و اعتقاد دینی از مایکل پترسون و دیگران است که به عنوان درآمدی بر فلسفه دین نوشته شده است. کتابی سبک و ساده فهم که برای کسانی که آشنایی قبلی با فلسفه نداشته‌اند هم مناسب است. خط مشی اصلی کتاب ارائه مسائل عمده فلسفه دین و چکیده‌ای از مباحثات فکری دشوار و پیچیده کتاب‌های تخصصی این حوزه است.

کتاب عقل و اعتقاد دینی به مسائل و موضوعاتی چون تعریف دین، چیستی فلسفه دین، انواع تجربه دینی و مواجهه انسان با امر الوهی، رابطه عقل و ایمان، صفات خداوند و نسبت آنها با اختیار و اراده انسان، برهان‌های خداشناسی، مساله شر و پیامدهای منطقی آن، زبان دین و کارکردهای آن، معجزه و دخالت خداوند در امور زمینی، حیات پس از مرگ، سازگاری علم و دین و اخلاق دینی می‌پردازد.
همه این موضوعات در مطالعات دین بسیار مهم هستند و هر کدام از این موارد خود دروازه‌ای برای ورود به دنیایی از نظرها و آرای متفاوت و مباحثات بی‌پایان است.

نویسندگان کتاب عقل و اعتقاد دینی، تاکید اصلی‌شان بر ساختار این موضوعات بوده است. اینکه دانشجویان دریابند دقیقا موضوع از چه قرار است، ساخت منطقی آنها چیست و مخاطرات‌شان کدام است. البته کتاب بیشتر به مباحث خداشناسی توحیدی کلاسیک می‌پردازد؛ یعنی دیدگاهی که قائل به وجودی مجرد و برتر از جهان و خیرخواه محض است. همان چیزی که میان ادیان ابراهیمی مشترک است. با این حال، سرنوشت مسائل مورد بحث را در ادیان و نظام‌های الهیاتی غیر توحیدی بزرگ مانند هندوئیسم، بودیسم و سایر سنتهای غیر غربی نیز، دنبال می‌کنند.

کتاب عقل و اعتقاد دینی، به فهم و درک ما از آنچه که در زیست ایمانی‌مان با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم، کمک می‌کند و گرچه شاید این طور به نظر رسد که آشنایی با چنین مباحثی در آنچه که به طور روزمره تجربه می‌کنیم تاثیری ندارد، اما در حقیقت به ما کمک می‌کند تا گره‌های ذهنی خود را در رابطه با نسبت‌مان با خدا و جهانی که در آن به سر می‌بریم، در همان زیست روزمره بهتر بشناسیم. هم به شکوفایی عقلانی ما در چگونگی باور یافتنمان می‌انجامد و هم حظی شخصی در پی دارد.

4- روانکاوی و دین از اریک فروم

کتاب روانکاوی و دین از اریک فروم نیز برای مطالعات دین و درک جنبه‌های روانشناختی آن بسیار ارزشمند است.
اریک فروم، روانشناس و روانکاو پرآوازه مکتب فرانکفورت است و آثار پر شماری در توجه به مسائل اساسی انسان و رشد و تعالی خویشتن وی نوشته است.

اریک فروم در کتاب روانکاوی و دین که نخستین بار در سال 1950 منتشر گردید، به واکاوی رابطه دین و روانکاوی می‌پردازد.
فروم خود این کتاب را دنباله‌ای بر اندیشه‌هایی که در اثر دیگرش؛ «انسان برای خویشتن» بیان شده، قلمداد کرده و آن را کاوشی در روانشناسی اخلاق در شمار آورده است.

مساله این است که دین و روانشناسی هر دو بر یک چیز توجه دارند؛ انسان و کمک به رشد سالم او. در نتیجه پرسش از چگونگی رابطه این دو، هم در مطالعات دین و هم در پژوهش‌های مربوط به علم روانکاوی، مناسب و ضروری به نظر می‌رسد.
«آیا روانکاو می‌کوشد قلمرو کشیش (بخوانید متولی دین) را اشغال کند و آیا اختلاف بین آنها اجتناب‌ناپذیر است؟ یا اینکه این‌ها هم‌پیمانانی هستند که در راه هدف‌های واحدی گام برمی‌دارند؟» و در نتیجه مکمل یکدیگر هستند؟ روانکاوان و متولیان دین هر دو طرفدار نظر اول هستند، اما اریک فروم طرح مجدد این مساله را در کتابش، برای روشن کردن این نکته می‌داند که «غیرقابل رفع بودن تعارض بین این دو قلمرو و یا اشتراک منافع آنها سفسطه و فریب است و رابطه آنها پیچیده تر از ان است که بی دردسر در یکی از این حالت‌ها قرار گیرد».

کتاب روانکاوی و دین با کشیدن خط بطلان بر این فرض که خدا ناباوری و بی اعتقادی به دین، به معنای ناباوری و بی‌علاقگی به روح انسان نیز هست، از تمرکز روانکاوی بر بودن یا نبودن عشق در زندگی انسان به عنوان مساله اساسی زندگی او، سخن می‌گوید.
در واقع فروم خاطر نشان می‌کند که روانکاوی فارغ از جدلهای الهیاتی درباب انتخاب دین، مساله‌اش این است که «آیا این دین، دینی است که به توسعه و پیشرفت انسان و خلاصی نیروهای ویژه او کمک می‌کند یا آنها را عقیم می‌سازد»؟

به نظر می‌رسد این مساله، که فروم در آثار دیگرش مانند گریز از آزادی نیز بدان اشاره کرده، در مطالعات دین نیز با اهمیت باشد.
البته فروم در نهایت کتاب روانکاوی و دین را با طرح این نکته به پایان می‌رساند که مساله جدی‌تر از خدا، بت‌پرستی است. و بت‌ و دشمن امروزین انسان که باید نقاب از چهره‌اش بیندازیم، «خدا ساختن دولت و قدرت در نظام‌های خودکامه و خدا ساختن ماشین و موفقیت در فرهنگ ما است».

5- مقدس و نامقدس از میرچا الیاده

کتاب مقدس و نامقدس از اسطوره‌شناس و دین‌پژوه رومانیایی؛ میرچا الیاده، آخرین مورد اما نه کم اهمیت‌ترین از لیست پیشنهادی ما در زمینه مطالعات دین است.
این کتاب به طور مستقیم به باورهای دینی و مباحث آن نمی‌پردازد اما همچنان می‌توان آن را در لیست کتاب‌های مطالعات دین قرار داد.

میرچا الیاده در مقدس و نامقدس مانند رودولف اتو در کتاب معروفش به نام مفهوم امر قدسی، به بررسی کیفیت تجربه‌های دینی و ماهیت آنها می‌پردازد.
میرچا الیاده خود در مقدمه کتابش به کار اتو اشاره می‌کند و سپس از تفاوت کار خود با او می‌گوید. اتو ماهیت تجربه‌‌ای که از مواجهه با امر الوهی حاصل می‌شود را تا آنجا که غیرعقلانی است و وجه عاطفی دارد، دنبال می‌کند اما الیاده می‌خواهد امر مقدس را با همه پیچیدگی‌های آن و در شکل گسترده ترش واکاوی کند.

از نظر الیاده تمایز گذاشتن میان مقدس و نامقدس سرآغاز و سرچشمه پدیدار شدن دین بر روی زمین است. از این رو کتاب مقدس و نامقدسِ خود را، به عنوان مقدمه‌ای کلی بر تاریخ ادیان معرفی می‌کند.
مقدس و نامقدس دو شیوه بودن در جهان‌ هستند؛ دو موقعیت که انسان در تاریخ خود، پذیرفته است.
الیاده تلاش می‌کند تا در این کتاب کوچک نشان دهد که انسان مذهبی، چه طور و از چه راه‌هایی می‌کوشد تا سر حد امکان در عالم مقدس باقی بماند و از تقدس درآمدن جهان است که تجربه انسان غیرمذهبی را می‌سازد.