پایان غرب | نگاهی به تقابل تمدن اسلام و غرب از دریچه 3 کتاب از سید مرتضی آوینی

آرمان نه شرقی نه غربی، در آغازین روزهای انقلاب اسلامی مورد توجه مردم و نخبگان قرار گرفته بود و معنای این آرمان بیان‌کننده رویکرد موازنه منفی در مواجهه با دو اندیشه و قدرت شرق و غرب محسوب می‌شد. اصطلاح موازنه منفی در طول تاریخ بیشتر مورد توجه سیاست‌مداران بوده ولی اگر بتوانیم بار معنایی سیاسی و حقوقی خاص را از آن سلب کرده، به صورت عامی تری به این  رویکرد نظاره کنیم، در این صورت می‌توانیم در عرصه اندیشه و فرهنگ نیز از این اصطلاح بهره بگیریم. 

این سخن بسیار گفته و شنیده شده که ایران از زمانی‌که در مقابل روسیه شکست خورد، با نوعی بحران هویتی مواجه شد و این بحران بعد از اینکه نخبگان جامعه را به خود مشغول کرد، در دوران پهلوی در فعل و اندیشه مردم نیز نمایان شد. البته این تمام ماجرا نبود بلکه بخشی از بدنه نخبگانی و مردمی ایران عزیز، واقف ظرفیت تراث ایرانی اسلامی بودند و برای عبور از این بی‌هویتی، درمان دیگری غیر از انحلال هویت ایرانی اسلامی تجویز می‌کردند که می‌توان نام آن را «بازگشت به هویت خویشتن» نامید‌.

رگه های جریان «بازگشت به خویشتن» را می‌توان قبل‌تر در زمان سید جمال‌الدین اسدآبادی نیز مشاهده نمود که در سده اخیر در جریان‌های مختلف به اوج خود رسیده است.  یکی از  این جریان‌ها، جریان اسلام‌گرا می‌باشد که از ابتدای مواجهه سعی می کند صورت‌بندی مبتنی بر تراث خود ارائه بدهد که این واکنش در سه رویکرد متمایز  ظهور می‌یابد: رویکرد نفی حداکثری، رویکرد هضم و دفع فعالانه و رویکرد بازخوانی دین با اندیشه‌های مدرن. 

در دهه‌های اخیر جریان‌های دیگری با اتکاء به چپ بین‌المللی که قبل و پس از جنگ جهانی دوم به نقد لوازم مدرنیته می‌پرداختند در ایران نیز طرفدارانی پیدا می‌کنند؛ فردیدیسم یکی از این جریان‌ها تلقی می شود که ایستاده بر اندیشه هایدگر، به بسط غرب‌ستیزی در ادبیات نخبگانی می‌پردازد. اگرچه در ادامه این نحله سعی می‌کند خود را آغشته به یافته‌های شیخ اکبر، محیی الدین ابن عربی نیز نماید ولی به نظر متخصصین امر، موفق به چنین کاری نمی‌شوند.

شهید سید مرتضی آوینی یکی از اشخاصی است که نام او برای جوانان عاشق شهادت آشناست ولی چه ارتباطی به این مطلب ما دارد؟

سید مرتضی آوینی یکی از افرادی است که در تقابل با جریان روشنفکری سعی می‌کند هویت اصیل ایرانی اسلامی را به تصویر بکشد و با فعال‌سازی تراث، در مقابل غرب‌زدگی صف‌آرایی نماید. آوینی در مسیر خود، از دو جریان پیش‌گفته بهره می‌برد و این دو جریان در اندیشه شهید سید مرتضی آوینی به وفاق می‌رسند و اندیشه آوینی را نسبت به غرب به صورت خاصی شکل می‌دهند.

مقاومت؛ حلقه مفقوده اندیشه و نهادسازی کشور

آوینی با شناخت ظرفیت‌های تراث ایرانی اسلامی، جریان ضد مدرنیته و خودِ اندیشه های مدرن، تلاش دارد موازنه منفی را در ساحت فرهنگ و اندیشه نیز فعال کند و با بازخوانی هویت تاریخی و اجتماعی خودمان در برابر تمدن هژمون، مقاومت را رقم بزند، برخلاف وضعیت فعلی که مقاومت، حلقه مفقوده اندیشه و نهادسازی کشور است؛ طوری که شاید سرمایه‌داری در مکان تولد خود چنین جدی پنداشته نمی‌شود که در ایران با چنین غلظتی مورد توجه است!

برای آشنایی بهتر با اندیشه و ایده مقاومت و عبور شهید سید مرتضی آوینی باید به بازخوانی سه کتاب مهم او بپردازیم :

• توسعه و مبانی تمدن غرب
• حلزون های خانه به دوش
• آغازی بر یک پایان

سید مرتضی آوینی در کتاب اول به شناخت و نقد تمدن مدرن پرداخته و سپس در کتاب دوم جریان‌های متکی بر آن را شناسایی کرده و در  ادامه کتاب دوم و کتاب سوم، مقاومت فعالانه و ایجابی در برابر تمدن مدرن را در عرصه‌های مختلف تجویز می‌نماید.

معرفی کتاب توسعه و مبانی تمدن غرب 

«توسعه و مبانی تمدن غرب» مجموعه مقالات نگاشته‌شده توسط شهید سید مرتضی آوینی در باب تمامیت‌یابی زیست اقتصادی و به مذبح رفتن فرهنگ تکامل در مقابل ترقی در تمدن مدرن می‌باشد. آوینی در این پژوهش، به تصویر دقیق توسعه و مبانی تمدن غرب می‌پردازد و سعی دارد که نقدهای خود را در دو ساحت طرح نماید. سید شهیدان اهل قلم، یک‌بار طرف نقد خود را به روند تاریخی غرب متمرکز می‌کند و در طرف دیگر هم، اندیشه و نهایت منطقی آن‌ها را به چالش می‌کشد و متذکر می‌شود که تمدن غرب، انسان را چنان به زندان تن دچار می‌کند که تمام وجودش اقتصاد و سودطلبی می شود یا به قول منطقی‌ها تعریف انسان در این نگاه این جهانی به حیوان اقتصادی تقلیل پیدا می‌کند.

معرفی کتاب حلزون های خانه به دوش 

«حلزون های خانه به دوش» کتاب دیگر شهید آوینی است که در باب مقاومت هویتی ذیل چندین مقاله نگاشته شده است؛ آوینی برخلاف کتاب توسعه اقتصادی خود، در این کتاب به نسبت روشنفکران به مثابه غرب‌زدگان و انقلاب اسلامی که راه برون‌رفت و بازگشت به خویشتن است، می‌پردازد. سید مرتضی آوینی در این نوشته‌ها به مسئله‌های مختلفی ناظر است ولی وجه اشتراک این مسائل درگیری با غرب‌زدگی و صورت‌های ظهوریافته مختلف آن می‌باشد، به طور مثال مقاله «انقلاب اسلامی و اتوپیای غرب‌زدگان» یا «وقتی روشنفکران وارث انقلاب اسلامی می‌شوند» یا «روشنفکران و معاصر بودن»، در همه این‌ها به تحلیل روحیه‌ای که منشا عدم مقاومت در مقابل تمدن هژمون می‌باشد می‌پردازد و راهکاری را هم در پس مباحث ارائه می‌دهد.

معرفی کتاب آغازی بر یک پایان

سید مرتضی آوینی در این مجموعه مقالات متعدد که  عنوان «آغازی بر یک پایان» یافته است، در ابتدا امام خمینی را نماد بازگشت انسان به باطن معنوی خود می‌داند و در ادامه، این روند حکومت اسلامی را الگوی جامع در تقابل با الگوهای بشری مدرن تصویر می‌کند که روند تحکیم معنویت بر عالم اجتماعی است و در بخش سوم از این نوشته اگرچه متمرکز مسائل بین اللملی زمان خود می‌شود ولی طرحی برای مقاومت تمدنی در برابر سیطره تمدن مدرن تحت عنوان تشکیل امت متحد اسلامی پیشنهاد می‌دهد. شهید آوینی معتقد است که این روند هم با انقلاب اسلامی شروع شده و این آغاز خوبی است که می‌تواند هویت ما را به خودمان بازگرداند.

به قلم "سعید کریم‌داداشی"