مروری بر کتاب کهکشان نیستی

کتاب «کهکشان نیستی» نوشته «محمدهادی اصفهانی» درباره زندگی «آیت‌الله سیدعلی قاضی طباطبایی (ره)» است. این اثر توسط نشر «فیض فرزان» منتشر شده و زندگی و اسناد مربوط به «آیت‌الله قاضی» را به تصویر می‌کشد.

وابستگی به امری واقعی

داستان‌ها سبکی از نوشتار هستند که پند و یادگیری به‌همراه دارند. هر داستان از ساختاری مشخص پیروی می‌کند. لازم به ذکر است، «مستند داستانی» گونه‌ای از ژانر ادبی است که در بستر آن ما شاهد به کارگیری عناصر مستندنگاری و ادبیات داستانی هستیم. یکی از مهمترین عناصر تشکیل‌دهنده مستندنویسی، حقیقت‌مانندی ودلالت‌گری است. نویسنده در این‌گونه خاص ادبی، باید مراقب اطلاعات و اندوخته‌هایی که مطرح می‌کند باشد. اصولاً مطالب مهم و سرنوشت‌ساز باید براساس حقایق مسلم تدوین شوند. این درحالی است که باید به عناصر تشکیل‌دهنده داستان چون تخیل، کشمکش، شخصیت‌پردازی هم توجه بشود. 
زندگی‌نامه داستانی یکی از زیر گروه‌های مستند داستانی است. در زندگی‌نامه داستانی نویسندگان براساس زندگی یک فرد خاص داستانی را خلق می‌کنند و در آن نیز شاهد تلفیق حقیقت مانندی و تخیل هستیم. اصولاً زندگی، اندیشه و باورهای فرد است که بخش مستندات داستان را شکل می‌دهد. در داستان‌هایی از این دست نویسنده ضمن شرح زندگی حقیقی فرد سعی می‌کند خلاهای داستانی را با تخیل پر کند. مستند داستانی طیف وسیع‌تری از رویدادها و مضامین داستانی را شامل می‌شود و فقط مربوط به زندگی فردی خاص نیست. در دنیای امروز و با سابقه‌ای نزدیک به نیم قرن، مطالعه و تحقیق دربارۀ آثاری که به‌نحوی روایت زندگی آدمی را برعهده دارند مورد توجه جدی مراکز علمی در حیطه‌های آموزش و پژوهش در کشورهای مختلف بوده است. علت این توجه، درک اهمیت این نوشته‌ها در مطالعات بینارشته‌ای است.

کتاب «کهکشان نیستی» به قلم «محمدهادی اصفهانی»، روایتی از حیات 81ساله‌ی مرحوم سید علی قاضی طباطبایی است. این کتاب برای اولین بار در سال 1399 منتشر شده است و جزو آثار پرفروش حوزه زندگینامه داستانی به حساب می‌آید.

داستان «کهکشان نیستی» از حدود 27سالگی مرحوم قاضی و هجرت او از تبریز به نجف همراه همسر و سه دخترش آغاز می‌شود. کتاب «کهکشان نیستی» شامل 75 فصل است و هر کدام با آیه‌ای از قرآن آغاز می‌شود. 74 فصل آن، هر کدام یک راوی دارد و فصل‌ها تقریبا به ترتیب زمانی و سال به سال، از ذی‌حجه 1285 تا 1366 قمری (تقریبا از 1245 تا 1325 شمسی) چیده شده است.
روایت داستانی از قول خود ایشان، چه همسر و فرزندشان و حتی مخالفین ایشان و از علمای مختلف و حتی داستان از قول یک کافه‌دار یا یک شرخر و یا مرده شور و یا گوینده‌های در زما‌ن‌های قبل و بعد طی 81 سال زندگی مرحوم قاضی روایت می‌شود. گفتار هر یک از راویان شبیه تکه‌های پازل، جزئیات زندگی  سید علی قاضی را روایت می‌کند. در کنار آن با نزدیک به یک سده از اوضاع و احوال سیاسی و فرهنگی و اقتصادی نجف آشنا شده، تا خواننده را با خود به قلب تاریخ ببرند و او را سر دوراهی‌ها و انتخاب‌های سیدعلی‌ قاضی بنشانند. 
کتاب به ماجراهایی پس از وفات او اشاره دارد و خواننده از منظر بسیاری از عرفا به زندگی این عالم و عارف وارسته نگاهی می‌اندازد.

این رمان جزو نادر رمان‌های حال حاضر است که غیر از پاورقی‌های کتاب که به توضیح معانی و آیات و احادیث یا وقایع پرداخته‌اند، شامل قسمت منابع و مآخذ است که با بیش از ده‌هزار کلمه با همت نویسنده انجام شده است. برای هر فصل در این بخش ستونی درنظر گرفته شده تا منابع چاپی یا شفاهی و مصاحبه آن ذکر شود. نویسنده دراین‌باره می‌‌گوید: 
«این کار در بین نویسندگان رمان عرف نیست؛ اما به علت حساسیت و اهمیتی که شخصیت مرحوم قاضی دارد، این پروژه مفصل و طاقت‌فرسا در این کتاب به انجام رسیده است.»

«کهکشان نیستی» بیش از آن که یک رمان باشد، در واقع یک داستان تاریخی است که سعی می‌کند علاوه بر روایت زندگی آیت الله قاضی ما را با فضای نجف‌اشرف تقریباً آشنا می‌کند. شاید ذهن درگیر این سوال بشود که چه حجم از داستان براساس مستندات است؟ محمدهادی اصفهانی نویسنده کتاب درباره مستند بودن این کتاب اینگونه می گوید:
«برای هر فصل در انتهای کتاب و در بخش ارجاعات به ترتیب از شماره 1 تا 75، هر مطلبی که مستند بوده عنوان خورده و قید شده است. در انتهای کتاب تقریبا نزدیک به 10 هزار کلمه درباره استنادات نوشته شده است.»

 اگر چه داستان ساخته‌ی ذهن نویسنده‌ است اما تلاش شده است تا این مستندات و وقایع حقیقی زندگی آیت الله قاضی طباطبائی حفظ شود و تصویر درستی از زندگی، دستاوردها و ارزش‌های بزرگ و مهم خلق شده توسط ایشان به مخاطبین نشان داده شود. وجه تمایز و برتری این کتاب نسبت به دیگر آثار از این دست این است که در عین داستانی بودن و نثری روان، بسیار مستند است و این برتری نشان دهنده تلاش چشمگیر "محمدهادی اصفهانی"، برای توجه به اصل رویدادهای تاریخی است و در نهایت، اثری را که در اختیار خواننده قرار می‌گیرد، در جایگاه بالایی قرار می‌دهد.

در فصل 75 که آخرین فصل کتاب است نویسنده بخشی از سفارش‌ها، دستورها و احوالات پراکنده‌ای که در داستان ذکر نشده، با تکمیل از منابع دیگر ذکر کرده است، این بخش‌ها به خواننده کمک زیادی در شناخت ایشان خواهد کرد.

در انتها باید گفت، در زندگینامه داستانی به‌خصوص زندگی شخصیت‌های برجسته دینی، جنگی، علمی و ...  نویسنده بیشتر بخش مستندات داستانی را تقویت می‌کند و کمتر از تخیل سود می‌برد. با این وجود عنصر تخیل در این‌گونه آثار هم ضروری است. نویسنده می‌تواند بسیاری از خلاهای داستانی خود را با تخیل پرکند. تخیل کمک می‌کند تا داستان فضاسازی مناسب پیدا کند و حالت تعلیق در اثر درشت‌نمایی ایجاد شود. نویسنده در این‌گونه ادبی فرصت دارد جزئی‌نگری کند و بسیاری از رویدادهایی که به ظاهر اهمیت ندارند، اما می‌تواند در تحلیل‌های عمیق جامعه‌شناسی، سیاسی و تاریخی مفید باشند را ثبت کند. جزئی‌نگری در مستند داستانی، راه‌ را برای تحلیل‌های عمیق باز می‌کند. البته در ایران به‌علت ناشناختگی این عرصه و اهمیت آن، هنوز با این مقوله فاصله داریم و تنها زمینه‌ای که این حرکت به‌صورت پُررنگ در آن آغاز شده، عرصۀ دفاع مقدس است.

به قلم «معصومه خوانساری»