عملیات بیت المقدس

در روز سوم خرداد ماه 1361 در هیچ‌کجای ایران کوچه و محله‌ای پیدا نمی‌شد که مردمانش فریاد شادی سر ندهند چرا که در این روز خرمشهر پس از مقاومت شدید و مخلصانه نیروهای ایرانی از دست ارتش بعثی عراق خارج شد و مردم ایران توانستند در سال‌های سیاه جنگ برای لحظه‌ای هم که شده طعم شادی و پیروزی را بچشند. چه بسیار انسان‌های فداکاری که در طی عملیات بیت المقدس برای آزادسازی خرمشهر جان عزیز خود را فدا کردند و برای همیشه نامشان در سینه تاریخ ماندگار شد. در ادامه این مطلب می‌خواهیم شرح رشادت نیروهای ایرانی در طی عملیات آزادسازی خرمشهر را بیان کنیم. با ما همراه باشید.

اهداف عملیات بیت المقدس

اهداف این عملیات را به‌طور کلی می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

 انهدام نیروهای عملیاتی دشمن‌ با استعدادی بیش از 2 لشکر آماده آزادسازی شهرهای مهم و استراتژیک هویزه، خرمشهر و پادگان حمید‌
 آزاد کردن جاده مراسلاتی و بسیار بااهمیت اهواز - خرمشهر و خارج کردن جاده اهواز - آبادان از ‌برد توپخانه‌های آتش دشمن‌.
 آزادسازی تقریبا 6000 کیلومتر مربع از مناطق اشغالی‌ توسط ارتش بعثی 
ترمیم کردن مرز بین‌المللی ایران اسلامی و از بین بردن اشغال برخی از مناطق استراتژیک کشور‌
خارج کردن شهرهای مهم سوسنگرد، اهواز‌ و حمیدیه از بردتوپخانه‌های دوربرد و خطرناک دشمن‌

اهمیت عملیات بیت‌ المقدس

عملیات بزرگ بیت المقدس یکی از مهم‌ترین عملیات‌های استراتژیک نیروهای ایرانی بود که پس از عملیات فاتحانه فتح‌المبین در فروردین ماه آغاز شد. در حقیقت پس از پیروزی شکوهمندانه در عملیات فتح‌المبین بود که نیروهای بسیاری زیادی اعم از یگان‌های ارتش و سپاه آماده برای اعزام به مناطق مختلف جنوبی کشور شدند. این برنامه قرار بود در جبهه‌های جنوب اهواز و شمال خرمشهر در منطقه‌ای حدود 5400 کیلومتر مربع و در چند مرحله آغاز شود و به‌همین منوال نیز تا چهارم خرداد 1361 شمسی ادامه پیدا کرد. این عملیات در حالی آغاز شد که شکست محاصره آبادان در عملیات ثامن‌الائمه توسط نیروهای ایرانی، آزادسازی منطقه بستان در عملیات طریق‌القدس و همچنین پیروزی در عملیات فتح‌المبین برای آزادسازی بخشی از خاک ایران، روحیه سربازان ایرانی را تقویت کرده و آماده پیروز شدن در عملیات جدید بودند.

در این روزهای ملتهب اوضاع منطقه به جهت پیروزی‌های مستمر نیروهای ایرانی در عملیات‌های مختلف بسیار متشنج شده بود و امریکا و دیگر دولت‌های غربی استعمارگر واضحا از این امر ناراحت بودند. در این شرایط بود که طرح عملیات بسیار استراتژیک و مهم بیت المقدس مطرح شد. اهمیت این عملیات از آن‌جا افزایش پیدا می‌کند که خرمشهر، استراتژیک‌ترین نقطه درگیری سپاه ایران و عراق محسوب می‌شد و وضعیت به شکلی پیش رفته بود که رزمندگان غالب و مسلط به این منطقه، برنده جنگ به شمار می‌آمدند.

همان‌طور که در بخش پیشین گفتیم، مهم‌ترین هدف این عملیات استراتژیک، آزادسازی شهر خرمشهر بود که برای نیروهای ایرانی به یک مسئله کاملا حیثیتی و حیاتی تبدیل شده و از لحاظ سوق‌الجیشی حائز اهمیت بسیاری بود. انهدام نیروی ضد انقلاب در داخل کشور هم باعث تثبیت آرامش داخلی در کشور، توجه بیشتر مسئولین و فرماندهان به مناطق جنگی و همچنین آسودگی خاطر رزمندگان ایران از جریان‌های داخلی کشور شد.

منطقه جغرافیایی عملیات بیت المقدس

منطقه جغرافیایی این عملیات به شدت استراتژیک و خاص بود، چرا که در میان چهار مانع طبیعی محصور می‌شد. این منطقه از سمت شمال به رودخانه کرخه کور، از سمت جنوب به رودخانه اروند، از سمت غرب به هور الهویزه و از سمت شرق به رودخانه منتهی می‌شد و عملا به جز جاده مرتفع اهواز - خرمشهر، هیچ‌گونه منطقه مناسبی برای پدافند نداشت. همین امر سبب شده بود که زمین این منطقه به‌علت کاملا مسطح بودن، اصلا شرایط مناسب و ایده‌آلی برای برای مانور زرهی نداشته‌باشد و به‌علت در تیررس و دید دشمن بودن، محیطی را برای حرکت نیروهای پیاده فراهم نکند. نقاط حساس و استراتژیک این منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، جاده اهواز - خرمشهر، هویزه، پادگان حمید، جفیر و رودخانه‌ اروند، کارون و کرخه کور می‌شد.

نیروی عملیات (توان قوا) بیت المقدس

در این عملیات از دو جبهه ایران و عراق نیروهای بسیار زیادی شرکت داشتند. نیروهای ایرانی به‌طور کلی شامل ارتش جمهوری اسلامی ایران و سپاه می‌شدند که هر کدام با تمام توان و قوا سعی در شرکت در این عملیات داشتند.

نیروهای ارتش جمهوری اسلامی ایران

نیروی زمینی ارتش که شامل لشکر 16 زرهی قزوین، لشکر 92 زرهی اهواز، لشکر 21 پیاده آذربایجان، تیپ 37 زرهی شیراز، تیپ 55 هوابرد، تیپ 23 نوهد و لشکر 77 پیاده خراسان می‌شد.
نیروی هوانیروز
نیروی هوایی ارتش که شامل ترابری نیرو و بار، عملیات پشتیبانی نزدیک هوایی و نیروی تخلیه مجروحین می‌شدند
گروه‌های 22 و 33 توپخانه جمهوری اسلامی ایران
گروه‌های 422 مهندسی و گروه مخابرات و گردان 411 مهندسی رزمی مخابرات جمهوری اسلامی ایران

نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران

نیروهای بسیج که شامل 3 لشکر حرفه‌ای و تعدادی از تیپ‌های مستقل آموزش‌دیده و سازمان‌یافته بود.
جهاد سازندگی که به شکل پشتیبانی مهندسی از عملیات یگان‌های نظامی نیروی زمینی ارتش و سپاه پاسداران، در قالب 3 بخش قرارگاه فتح، قرارگاه نصر و قرارگاه قدس آماده عملیات شده بودند.

نیروهای ارتش بعثی عراق حاضر در عملیات بیت المقدس

ارتش بعثی عراق با تمام توان و قوا در این عملیات حاضر شده بود. جزئیات نیروهای عراقی حاضر در عملیات بیت المقدس عبارت‌اند از:

لشکر 6 زرهی که از جنوب رودخانه کرخه تا هویزه سازمان‌یافته شده بودند.
لشکر 5 مکانیزه که از غرب اهواز تا روستای سید عبود را حمایت می‌کردند.
لشکر 11 پیاده که شامل تیپ‌های 22، 48، 44 مأمور حفاظت از خرمشهر بوده و از منطقه سید عبود تا خرمشهر را پشتیبانی می‌کردند.
لشکر 3 زرهی که در شمال خرمشهر مستقر بود

تا پیش از شروع عملیات، ارتش صدام با این نیروها در عملیات حضور پیدا کرده بود که با شروع رسمی عملیات، یگان‌های دیگری از ارتش عراق به این منطقه مهم اعزام شدند. نیروهای جدید اعزامی شامل گروه‌های زیر می‌شدند:

لشکر 5 مکانیزه عراق که خود شامل تیپ‌های 26 و 55 زرهی و تیپ‌های 15 و 20 مکانیزه بودند
لشکر 10 زرهی عراق که از تیپ‌های 17 زرهی و 24 مکانیزه تشکیل شده بود
لشکر 9 زرهی عراق که از تیپ‌های 35 و 43 زرهی و تیپ 14 مکانیزه سازمان یافته بود
لشکر 6 زرهی عراقی که از تیپ‌های 16 و 30 زرهی و تیپ 25 مکانیزه تشکیل شده بودند
لشکر 3 زرهی عراق که شامل تیپ‌های 6، 12 و 53 زرهی و تیپ 8 مکانیزه می‌شدند
لشکر 11 پیاده عراق که به‌طور کلی شامل سه تیپ مستقل سازمان 44، 48 و 49 پیاده و سه تیپ تحت امر 45، 113 و 22 پیاده می‌شد
تیپ مستقل 10 زرهی و تیپ‌های مستقل 109، 419، 416، 90، 417، 601، 602، 605، 606، 409، 238 و 501 پیاده عراق
تیپ‌های 31، 32 و 33 نیروهای ویژه ارتش بعثی
تیپ‌های 9، 10 و 20 گارد مرزی عراق
لشکر 12 زرهی عراق که متشکل از تیپ‌های 46 مکانیزه و 37 زرهی بود
لشکر 7 پیاده عراق که با تیپ‌های 19 و 39 پیاده سازمان یافته بود
10 قاطع جیش الشعبی که هر کدام از آن‌ها شامل قاطع 450 نفره بودند
30 گروهان حرفه‌ای و تخصصی شامل کماندوهای آموزش دیده
گردان تانک مستقل و مسلح سیف سعد
گردان‌های آموزش‌دیده شناسایی حنین، حطین و صلاح‌الدین
توپخانه مجهز عراق که مجموعا شامل 530 قبضه توپ در انواع مختلف بوده و از حدود 30 گردان تشکیل می‌شد

فرماندهان عملیات بیت المقدس

در جریان عملیات آزادسازی خرمشهر علاوه‌بر مردم فداکار ایران، فرماندهان مخلصی نیز حضور داشتند که گردان‌ها و نیروهای نظامی را هدایت می‌کردند. این فرماندهان از ابتدای جنگ نقش عظیمی در شکل‌گیری و پیشروی عملیات‌ها داشتند و بدون فداکاری و هوش سرشار آن‌ها در هیچ عملیاتی امکان موفقیت نبود. فرماندهانی مانند شهید همت، شهید صیاد شیرازی، شهید حسن باقری، جاویدنام احمد متوسلیان، مرتضی قربانی، شهید زین‌الدین، غلامعلی رشید، محسن غرضی، رضا مجیدی و ده‌ها فرمانده فداکار دیگر، این عملیات‌ها را با توکل به خدا و عزم راسخشان هدایت می‌کردند. در عملیات بیت المقدس، سه قرارگاه فعال قدس از منطقه جنوب اهواز و قرارگاه نصر از منطقه خرمشهر تا شلمچه به فرماندهی شهید حسن باقری و همچنین قرارگاه فتح به فرماندهی غلامعلی رشید از جنوب حسینیه چمران تا ایستگاه 7 حضور پیدا کردند و در نهایت به کمک حضور قرارگاه فجر به فرماندهی شهید بقایی و مرتضی صفاری ارتش متجاوز عراق را برای همیشه از شهر خرمشهر بیرون انداختند. در این بین جاویدنام احمد متوسلیان نیز فرمانده تیپ 27 محمد رسول‌الله بود که نقش ویژه‌ای را در مرحله اول عملیات بیت المقدس داشت و در نهایت هم تصرف عراقی‌ها بر جاده اهواز– خرمشهر را از بین برد.

همچنین شهید همت در مرحله چهارم عملیات، فرماندهی تیپ 27 را بر عهده داشت. شهید مهدی زین‌الدین نیز مسئول اطلاعات قرارگاه نصر بود که با هوش سرشار خود در مرحله شناسایی‌ توانست با شروع سریع‌تر عملیات از احداث خاکریز توسط عراق در شرق رود کارون جلوگیری کرده و از اصلی‌ترین عاملین پیروزی این عملیات به شمار آید.

علاوه‌براین، در این عملیات بسیار مهم که در نهایت آزادی خرمشهر را به همراه داشت، شهید احمد کاظمی فرمانده تیپ 8 نجف اشرف بود، شهید حسین خرازی فرماندهی تیپ 14 امام حسین را بر عهده داشت، تیپ 41 ثارالله تحت فرماندهی شهید قاسم سلیمانی بود و شهید علی صیادشیرازی فرماندهی لشکر 92 زرهی را عهده‌دار بود.

به‌ راستی که بدون ایمان، هوش، زکاوت و عزم راسخ، این فرماندهان پاک و مخلص نیروهای ایرانی نمی‌توانستند در این عملیات استراتژیک مهم‌ترین دستاورد آن سال‌های جنگ را به دست آورند.

نحوه انجام عملیات بیت المقدس

در نهایت، عملیات بسیار استراتژیک بیت المقدس در ساعت 30 دقیقه بامداد روز 10 اردیبهشت 1361 آغاز شد. در طی این عملیات شهید آیت الله صدوقی و آیت الله مشکین در کنار فرماندهان سپاه و ارتش در قرارگاه کربلا حضور داشته و هر کدامشان به کمک بی‌سیم پیام‌هایی را به رزمندگان می‌رساندند. عملیات به‌طور کلی در 4 فاز انجام شد و هر یک از آن‌ها را می‌توان به شکل جداگانه‌ای بررسی کرد.

مرحله اول عملیات بیت المقدس

موفقیت در مرحله اول، اهمیت بسیار زیادی داشت، چرا که در محور قرارگاه قدس، ارتش بعثی هوشیارانه حضور خود را مستحکم کرده بود و به این ترتیب پیشروی نیروها بسیار سخت می‌شد. در این بین تنها تیپ‌های 43 بیت المقدس و 41 ثارالله توانستند از مواضع دشمن با موفقیت عبور کنند و منطقه‌ای مهم در مناطق جنوبی رودخانه کرخه کور را به‌عنوان سرپل تحت تصرف خود درآورند. در این بین عدم پوشش صحیح جناحین توسط این یگان‌ها موجب شده بود که دشمن فشار بسیار شدیدی بر آن‌ها وارد کند.

البته در محور قرارگاه فتح در طی این عملیات، یگان‌های خودی توانستند ضمن عبور از رودخانه به سرعت به جاده اهواز – خرمشهر برسند و طبق برنامه به دیگر نیروها برای جلوگیری از تحرکات دشمن کمک کنند.

در این بین متاسفانه در محور قرارگاه نصر به‌علت تاخیر در حرکت نیروها، وجود باتلاق‌های سنگین در کنار جاده اهواز – خرمشهر و همچنین تمرکز نیروها و تسلیحات دشمن در شمال شهر خرمشهر، نیروهای رزمنده ایرانی نتوانستند به اهداف از پیش تعین‌شده دست پیدا کنند و خود را به قرارگاه فتح برسانند. به‌همین علت فرماندهان ترجیح دادند برنامه الحاق قرارگاه نصر و فتح و تصرف اهداف مرحله اول، به‌طور کامل در دستور کار عملیات شب دوم قرار بگیرد که این ایده موفقیت‌آمیز هم بود. سرانجام پس از 5 روز نیروهای ایرانی توانستند حضورشان در جاده اهواز – خرمشهر از کیلومتر 68 تا کیلومتر 103 را تثبیت کرده و کلیه رخنه‌های موجود را ترمیم کنند.

مرحله دوم عملیات بیت المقدس

در این مرحله که در ساعت 22:30 روز 16 اردیبهشت 1361 آغاز شد، برنامه آزاد‌سازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج شده و فرماندهان تصمیم گرفتند که قرارگاه‌های فتح و نصر از سمت جاده اهواز – خرمشهر به سمت سمت مرز پیشروی کرده و قرارگاه قدس نیز به شکل محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام کند. نیروهای قرارگاه فتح توانستند در همان ساعات اولیه به جاده مرزی برسند و یگان‌های قرارگاه نصر هم با اندکی تاخیر به آن‌ها ملحق شدند. دشمن از پیشروی نیروهای ایرانی ترسید و در پاسخ لشکر‌های 5 و 6 خود را به سمت عقب هدایت کرد. هدف از این عقب‌نشینی در وهله اول جلوگیری از محاصره شدن و در وهله بعدی تقویت بیشتر خطوط پدافندی بصره و خرمشهر بود. نیروهای قرارگاه قدس نیز در پاسخ به این عقب‌نشینی از پای ننشستند و به سمت دشمن پیشروی کردند. در این مسیر چندین عراقی نیز به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند و جاده اهواز - خرمشهر، پادگان حمید، جفیر و هویزه نیز آزاد شد.

مرحله سوم عملیات بیت المقدس

مرحله سوم این عملیات که در تاریخ 19 اردیبهشت 1361 آغاز شد، چندان موفقیت‌آمیز نبود. در این مرحله نیروهای قرارگاه نصر باید مسیر خود را به سمت خرمشهر آغاز می‌کردند. اما به‌دلیل هوشیاری دشمن، رزمندگان ایرانی نتوانستند اهداف خود را محقق کنند. تکرار این عملیات در روز بعد هم توفیقی در پی نداشت و فرماندهان تصمیم گرفتند فرصتی برای تجدید قوای نیروها و طراحی برنامه‌ای جدید بدهند. علاوه‌براین قرار بر این شد که تیپ المهدی (عج) و امام سجاد (ع) از قرارگاه فجر هم به کمک نیروهای ایرانی در مرحله چهارم بیایند.

مرحله چهارم عملیات

این مرحله از عملیات که آخرین فاز عملیات بیت المقدس بود، از تاریخ خرداد 1361 آغاز شد. ارتش بعثی عراق نتوانست در برابر شروع غافلگیرانه نیروهای ایرانی مقاومتی از خود نشان دهد و به‌همین ترتیب ارتباط یگان‌های دشمن با یکدیگر کاملا قطع شد. بسیاری از افسران و درجه‌داران عراقی فرار کردند و این آغاز فروپاشی نیروهای دشمن بود.

روز دوم خرداد قرارگاه کربلا توانست کاملا خرمشهر را محاصره کرده و حدود 3000 عراقی را به اسارت در بیاورد. بسیاری از یگان‌های دشمن در این روز به‌طور کامل منهدم شدند. نیروهای عراقی در طی این دو روز تلاش کردند به نیروهای ایرانی پاتک بزنند اما چندان موفق نبودند و هر بار با پایداری سربازان کشور مواجه می‌شدند. حملات تا روز سوم خرداد ماه، سرسختانه ادامه داشت و در نهایت ساعت 2 ظهر روز سوم خرداد خرمشهر به‌طور کامل آزاد شده و پرچم ایران بر فراز مسجد جامع خرمشهر به اهتزاز درآمد.

تلفات دشمن

در این میان نیروهای دشمن متوجه تلفات بسیار زیادی شدند که در ادامه لیستی کامل از آن‌ها را شرح می‌دهیم:

80 درصد از لشکر 3 زرهی و لشکرهای 11 و 15 پیاده
50 درصد لشکرهای 9 و 10 زرهی
40 درصد لشکر 7 پیاده
20 درصد لشکر 5 مکانیزه و لشکر 6 و 12 زرهی
100 درصد تیپ‌های 9، 10 و 20 گارد مرزی
60 درصد تیپ 109 پیاده
50 درصد تیپ‌های 419، 416، 601 و 602 پیاده
بسیاری از نیروهای تیپ‌های 31،32 و 33

نتایج عملیات بیت‌المقدس

عملیات بیت المقدس به‌عنوان حیثیتی‌ترین عملیات نیروهای ایرانی در طول دفاع مقدس، نتایج بسیار مهمی به همراه داشت. طی عملیات، حدود 19 هزار نفر از نیروهای ارتش عراق به اسارت ایرانیان درآمده و بالغ بر شانزده هزار تن از آن‌ها مجروح و کشته شدند. همچنین 5038 کیلومتر مربع از اراضی اشغال‌شده که شامل شهرهای استراتژیک هویزه، خرمشهر، جاده اهواز - خرمشهر و پادگان حمید می‌شد، آزاد شد. علاوه‌براین شهرهای مهم حمیدیه، اهواز و سوسنگرد از تیررس توپخانه آتشین دشمن خارج و 180 کیلومتر از خط مرزی نیز تامین شد. به‌طور کلی هم آزادسازی خرمشهر باعث انفعال شدید ارتش عراق شد و تا مدت‌ها نتوانستند از لاک دفاعی‌شان خارج شوند. از نتایج مهم این عملیات می‌توان به ترس کشورهای استعمارگر از قدرت نظامی ایران اشاره کرد زیرا آنان تصور می‌کردند به‌راحتی می‌توانند خاک ایران را تحت تصرف خود درآورند.

کلام پایانی

خرمشهر، شهر خون، از مهم‌ترین پایگاه‌های استراتژیک ایرانیان در طول 8 سال دفاع مقدس بود و آزادسازی آن در طی عملیات بیت المقدس از چنگال نیروهای بعثی اهمیت بسیار زیادی داشت. فداکاری‌های جانانه نیروهای مخلص ایرانی بیان‌گر اهمیت زیاد این شهر است. سربازانی که بدون هیچ چشم‌داشتی جان خود را فدای خاک ایران کردند.

منابع