آشنایی با شهید حسن آیت

ساعت 8 صبح روز چهارشنبه 14 مرداد 1360 صدای جمهوری اسلامی ایران این خبر تکان‌دهنده را پخش کرد:
«سید حسن آیت نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی صبح امروز در مقابل منزلش توسط ضد انقلابیون به شهادت رسید.» خبر ترور سید حسن آیت اگرچه در سال 60 یک خبر مانند دیگر اخبار ترور بود، اما اینکه برای ترور تنها یک نفر، بیش از 60 گلوله استفاده شده باشد، موضوع را پیچیده‌تر و البته شخص مورد نظر را خاص‌تر می‌کند. اما شهید سید حسن آیت که بود؟

سید حسن آیت که بود؟

متولد 3 تیر 1317. در شهر نجف آباد اصفهان متولد شد و در تاریخ 14 مرداد 1360 در شهر تهران به شهادت رسید. کودکی که از ناحیه مادر و پدر، سید بود و از ناحیه مادر، نوه مرحوم آیت‌الله سیدعلی نجف‌آبادی. خانواده آیت از ابتدا در فقر، روزگار می‌گذراند و تنها منبع درآمدشان، دسترنج حاصل از کشاورزی بود، با وجود فقر، او تحصیلات ابتدائی و متوسطه خود را در شهرستان نجف‌آیاد سپری کرد. آیت از همان کودکی همیشه کنجکاو بود در جامعه چه می گذرد و به همین دلیل با پول غذا و غیره که گاهی می‌گرفت، روزنامه تهیه می‌کرد و می‌خواند و بریده مطالب حساس این روزنامه‌ها را جمع‌آوری می‌کرد. (در آن زمان کمتر کسی همت و علاقه اینکار را داشت)
او پس از پایان تحصیلاتش در نجف‌آباد و اصفهان، به تهران آمد. کسی که تحصیلات علوم دینی از جمله علوم حوزه را تا حدود فقه و اصول در این شهرها به پایان برده بود، در تهران در دانشسرای عالی در رشته تربیت معلم، در بخش ادبیات فارسی موفق به اخذ لیسانس شد (سال 1337) و بعد مطالعات خود را در رشته جامعه‌شناسی ادامه داد و در سال 1340 موفق به اخذ فوق لیسانس جامعه‌شناسی از مؤسسه علوم اجتماعی دانشگاه تهران شد و با وجود آنکه عنوان دانشجوی رتبه اول را به دست آورده بود، برخلاف رویه معمول، به علت تسلط ملی‌گرایان بر مؤسسه علوم اجتماعی، از دادن بورس تحصیلی و اعزام او به خارج از کشور جلوگیری به عمل آمد؛ زیرا وی از همان دوران دانشجویی، این ملی‌گرایان را شناخته و همواره چهره حقیقی آنان را افشا کرده بود. در سال 1341، در کنکور دانشکده حقوق شرکت کرد و در همین سال به دانشکده حقوق دانشگاه تهران راه یافت و دوره روزنامه‌نگاری را در مؤسسه اطلاعات گذرانیده و در طول مدت تحصیلات عالیه، علاوه بر فارسی به زبان‌های عربی، انگلیسی و فرانسه نیز آشنایی پیدا کرد.
در این سال‌ها او با آیت الله کاشانی آشنایی داشت و از دوران نوجوانی و جوانی در مبارزات سیاسی این عالم فقیه همکاری می‌کرد و حتی پس از مرگ ایشان نیز، با حزب زحمتکشان که به نام آیت‌الله کاشانی مبارزه می‌کردند، همراهی می‌کرد تا اینکه امام خمینی پرچم مبارزه ضدرژیم شاه و ابرقدرت‌های شرق و غرب را به دوش گرفتند و پیروان آیت الله کاشانی یعنی همان افرادی که از سالهای شهریور 1320 مبارزه را در خط آیت‌الله کاشانی شروع کرده بودند از جمله حسن آیت، نیز به نهضت امام خمینی پیوستند.

فعالیت های شهید حسن آیت قبل از انقلاب اسلامی

شهید آیت یکی از اولین کسانی بود که با سخنرانی‌های خود در مساجد و دانشگاه‌ها و ادارات دولتی به گسترش دامنه مبارزه با رژیم پهلوی پرداخت و با حضور خود در این اجتماعات، نقش بسیار سازنده و فعالی در بالا بردن سطح اطلاعات توده‌های مردم ایفا کرد، کسی که در سال 1345 با تشکیل یک گروه سیاسی مخفی، توانست بسیاری از افراد شایسته را در محور خط امام متمرکز کند، گروهی فعال که توانست در جریان انقلاب خدمات ارزنده‌ای را به انقلاب اسلامی ایران داشته باشد.
آیت اما نه تنها چهره سیاسی که چهره فرهنگی نیز بود. او در کنار فعالیت‌های سیاسی خود از سال 1342 به بعد، به تدریس جامعه‌شناسی در مدرسه عالی قضائی قم و مدرسه عالی لاهیجان و دانشکده علم و صنعت و مدرسه عالی اراک مشغول بود. او همچنین در حوزه علمیه قم در کلاس‌های متعددی که از طرف طلاب حوزه تشکیل می‌شد، به تدریس جامعه‌شناسی و تاریخ نهضت اسلامی ایران پرداخت و عده کثیری از طلاب حوزه علمیه قم همیشه در جلسات علنی و مخفی تدریس او حاضر می‌شدند.

نقش شهید آیت در تدوین اصول قانون اساسی در زمان انقلاب

از فعالیت‌های سیاسی حسن آیت می‌توان به عضویت در حزب زحمتکشان ملت ایران، عضویت در شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی، از نمایندگان استان اصفهان و عضو هیئت رئیسه مجلس خبرگان قانون اساسی و نماینده تهران در دوره اول مجلس شورای اسلامی نام برد، اما آنچه حسن آیت را متمایز کزد، نقش مهم او در تدوین اصول قانون اساسی و الحاق اصل ولایت فقیه به آن است، کسی که به گفته‌ای طراح سقوط ابوالحسن بنی‌صدر (نخستین رئیس‌جمهوری اسلامی ایران) بوده و در شناساندن منافقین به مردم نقش مؤثری داشته است، در مرکز تهران توسط گروه نامعلومی آنگونه که نوشتیم، ترور شد. برخی سازمان منافقین را مسئول ترور وی می‌دانند.
با وجود اینکه بیش از سه دهه از شهادت این شهید می‌گذرد، اما تنها دو کتاب درباره او نوشته شده که علاقه‌مندان به تاریخ انقلاب را پای زندگی او می‌نشاند، کسی که نقشی اساسی در الحاق اصل ولایت فقیه به قانون اساسی کشور ایران داشته، اما در پسِ پردۀ سکوت مانده و آنچنان که باید، در جامعه شناسانده نشده است؛ در ادامه به معرفی اجمالی این دو کتاب پرداخته‌ایم.

2 کتاب در مورد شهید سید حسن آیت

1- شهیدان دیالمه و آیت در چند پرده

برای شناخت شهید حسن آیت می‌توان به کتاب «شهیدان دیالمه و آیت در چند پرده» مراجعه کرد، کتابی به نویسندگی رضا اکبری آهنگر و وحید خضاب که در سال 1396 در 132 صفحه توسط انتشارات سوره مهر چاپ و منتشر شده و جلد هفتم از مجموعه هشت جلدی تاریخ‌نگاری معاصر «آنچه گذشت» این انتشارات است.
نویسندگان در این کتاب، در چهار مقاله به زندگی و خط مشی زندگی شهیدان دیالمه و آیت پرداخته‌اند. مقاله اول این کتاب به زندگی و مواضع شهید دیالمه می‌پردازد، اما در مقاله‌های بعدی این کتاب به شهید حسن آیت، تفکر او و کلیدی‌ترین بخش‌های زندگی او می‌پردازد. مقاله دوم به زندگی شهید اختصاص دارد و در مقاله‌های سوم و چهارم، موضوعاتی را مطرح و به صورت شفاف بیان می‌کند که منتقدان شهید آیت با استناد به آنها، این شهید را مورد هجمه قرار می‌دهند.
سومین مقاله از این مجموعه، به موضوع همسویی آیت و مظفر بقایی، رهبر حزب زحمتکشان ملت ایران و از بنیان‌گذاران جبهه ملی ایران پرداخته است، این موضوع یکی موضوعات مهمی است که منتقدان در مورد شهید آیت مطرح می‌کنند. نویسنده علیرغم وجود خاطرات فراوان برای رد این اتهام، تلاش کرده تا اختلافات اساسی آیت و بقایی را به اثبات برساند. این مقاله در گذشته در برخی از سایت‌ها منتشر شده است.
مقالۀ چهارم این کتاب به ماجرای «نوار آیت» می‌پردازد، این ماجرا نیز یکی از کلیدی‌ترین اتهاماتی است که در زمان حیات سید حسن آیت، بعد از شهادت او و حتی تا به امروز، همواره برای ایشان استفاده می‌شده و در این مقاله به صورت خلاصه، به این اتهام شهید آیت پاسخ داده است.

بریده‌ای از کتاب «شهیدان دیالمه و آیت در چند پرده»:

«این شرایط فعلی روشن است. من از ابتدا هم گفته بودم این‌ها (سازمان مجاهدین خلق) نهایت خط می‌رسند به همین‌جایی که الان رسیدند و حرکت بعدیشان فقط مسئله ترور خواهد بود. یعنی این‌ها شروع می‌کنند یک سری ترورهایی را در سطح نیروهای شاخص مملکتی انجام دادن و این‌ها عملاً الان به یک بن‌بستی رسیده‌اند که هیچ راهی ندارند و هیچ کاری نمی‌توانند بکنند یا باید زمینه‌های فکریشان را کنار بگذارند و بیایند شروع کنند از این طرف عمل کردن، که عملاً نمی‌توانند این کار را بکنند یا اینکه تا آخر خط به عنوان مبارزه مسلحانه بروند.»

2- اسرار آیت: زندگی و زمانه شهید دکتر سید حسن آیت

دومین کتابی که با استناد به اسناد و مدارک معتبر نوشته شده، کتاب «اسرار آیت» نوشته جواد موگویی است که در سال 1393 و در 744 صفحه توسط انتشارات اشراق حکمت به چاپ رسید که بعد از مدتی و بنابر دلایلی نیز، از انتشار مجدد آن جلوگیری شد.

نویسنده در کتاب اسرار آیت به زندگی و زمانه شهید دکتر سید حسن آیت می‌پردازد و از زمان کودکی این شهید تا مسائلی مانند ورود به حزب زحمت کشان و ارتباط با مظفر بقایی، تشکیل گروه زیرزمینی در ارتش شاهنشاهی، مخالفت با جریان‌های به اصطلاح ملی‌گرایی و چند سال آخر عمر این شهید بررسی می‌کند.
فصل‌های ابتدایی کتاب به زندگی شخصی و فعالیت‌های مختلف سیاسی و فرهنگی او می‌پردازد و از کاندیداتوری او در انتخابات ریاست‌جمهوری می‌گوید، از مخالفت او با دولت موقت و جریانات نهضت آزادی می‌گوید. بخش‌های پایانی کتاب، به ابهامات ترور آیت و بحث‌های مخالفت وی با تصدی میرحسین موسوی در وزارت امورخارجه می پردازد. حسن آیت قبل از انتخاب موسوی به عنوان نخست وزیر و زمانی که او در جایگاه وزارت خارجه قرار گرفته، شهید می‌شود، اما جناح مخالف آیت که در دهه 60 جریان چپ بودند و در دهه 70 با نام «اصلاح طلب» معروف شدند، در آن سال‌ها و حتی پس از آن نیز، تلاش کردند هر آنکس را که به مخالفت با میرحسین موسوی می‌پردازد، با عنوان مخالفت با امام کنار بزنند.
این کتاب که براساس مستنداتی از اسناد مرکز اسناد انقلاب اسلامی، حوزه هنری، دادستانی، دادگاه انقلاب، آرشیو مجلس و موسسه مطالعات تاریخ معاصر نوشته شده، در واقع برگرفته از کتاب مکتوبِ مستند «اسرار آیت» است که توسط موگویی در اواخر سال 1388 ساخته شده و در اختیار مخاطبان قرار گرفته است، کتابی که برای نگارش آن به گفته نویسنده حدود 200 ساعت مصاحبه گرفته شده و 5سال نوشتن آن طول کشیده است.