جعبه سیاه (نگاهی نو به یادداشت های امیراسدالله علم)

امیر اسدالله علم (اسدالله خان علم امیر قاینات) متولد مرداد سال 1298 در شهر بیرجند و متوفی فروردین سال 1357 در نیویورک، این مسیر پیچیده از زمان و مکان تولد و مرگ گوش هر خواننده‌ای را تیز می‌کند تا این مرد سیاسی را بیشتر بشناسد.

آنچه روشن است اسدالله متعلق به قومی عرب بوده‌است و ورود خاندان علم را می‌توان تا دوران صفویه به خوبی مشاهده‌کرد. پدر او شوکت الملوک یکی از مردان تجدد‌خواه و نوگرا و شیفته هنر و ادبیات بود. اسدالله در 27 سالگی فرماندار سیستان و بلوچستان شد و توانایی خوبی از خود بروز داد. این اولین گام موقعیت مهم سیاسی در جوانی او را به زودی به خاندان سلطنتی آن دوران نزدیک کرد.

اسدالله علم تنها فرد سیاسی دوران حکومت پهلوی است که با درایتی که از فرزند چنین خاندانی بر می‌آید دست به نوشتن یادداشت‌هایی شامل خاطرات روزانه‌اش از زندگی اش زد که همان زیستی بسیار بسیار نزدیک به خاندان سلطنتی پهلوی بود.

اما حاصل این خاطرات روزانه که با ذکاوت در بانکی در سوییس امانت گذاشته‌شده‌بود که از سوء استفاده دوستان و نزدیکانش در امان بماند، در نهایت پس از مرگ او و با وصیت خود او پس از مرگ شاه توسط خانواده‌اش در هفت مجلد به ویراستاری علینقی عالیخانی به زبان انگلیسی منتشر شد و منبع بسیار مهمی در حوزه سیاسی برای محققین فراهم شد. این کتاب به همت چند انتشارات ایرانی بعدها به زبان فارسی در ایران منتشر شد.

کتاب جعبه سیاه به قلم سید محمدحسین راجی متولد سال 1357 در شهر مشهد، کتابی مجمل بر یک تحقیق بر اساس روش‌های علمی در تحلیل مجموعه خاطرات اسدالله علم است .

راجی که پس از ورود به حوزه علمیه و گذراندن سطح چهار حوزه، به تدریس و پژوهش در زمینه علوم اسلامی پرداخته در این کتاب 192 صفحه‌ای درده فصل به صورت موضوعی بر روی صحت و سقم داده‌های خاطرات علم و تحلیل آنها تحقیق نموده‌است.
تمرکز اصلی حجت السلام راجی بر علوم سیاسی و فلسفه اسلامی است و دروس حوزه و دانشگاه را نیز در همین دسته تدریس می‌کند و در کتاب جعبه سیاه با آوردن مثال‌های متعدد از متن اصلی کتاب نکاتی را که کشف کرده‌است، برای خوانندگان آورده‌است.

در پیشگفتار کتاب می‌خوانیم:
"خاطرات علم نخستین بار در سال 1371 در دو جلد با عنوان "گفت و گوهای من با شاه" به چاپ رسید که متن ناقصی داشت. چاپ دوم این خاطرات (متن کامل) در سال 1380 با نام "یادداشت‌های امیراسدالله علم" به چاپ رسید."

از فصل‌های شاخص این کتاب می‌توان به فصولی در ارتباط با نگاه تحقیرآمیز شاه به طبقات جامعه، در خاطرات علم؛ نحوه مواجهه شاه با آمریکا و انگلیس در خاطرات علم و خاندان سلطنت در خاطرات علم نام برد.

در فصل پنجم ذیل موضوع مواجهه شاه با دول آمریکا و انگلیس آمده‌است:
"دیدگاه شاه به آمریکا و انگلیس و ماموران سیاسی و اقتصادی آن‌ها در"حرف" و به ویژه در گفتگوهای دو جانبه او با وزیر دربارش، مشخص می‌شود. در خاطرات علم به کرات ملاحظه می‌شود که شاه در حرف‌هایش کاملا از موضع قدرت برابر و بلکه بالاتر نسبت به طرح‌ها، درخواست‌ها و اقدامات آمریکا و انگلیس عکس‌العمل نشان داده و گاهی حتی در صحبت‌های خویش با علم، موهن‌ترین عبارات و توصیفات را درباره آن ها به کار‌گرفته‌است."

آنچه در این کتاب خواهید خواند بسیار به خواننده در تحلیل و استخراج داده‌ها از کتاب "خاطرات اسدالله علم" کمک خواهد کرد. به همین سبب خواندن این مجموعه را به دانشجویان تاریخ و علوم سیاسی و علاقمندان به این مباحث توصیه می‌کنیم. 

 به قلم "زهره عواطفی حافظ"